شرايط كارگزاران از ديدگاه نهج البلاغه

از ديدگاه اسلام كارگزاران خدمتگزار مردم هستند ، نه ارباب آنان . از اين رو بايد نحوه رفتار و معاشرت آنان با مردم ، براساس عناصر ارزشي اسلام باشد . تاريخ جوامع بشري نشان مي دهد كه كارگزاراني در ايفاي مسؤوليت خويش موفق بودند كه از عناصر مهم اخلاقي همانند تواضع ، مهر به مردم و ... بهره گرفته اند . در حوزه فرهنگ اسلام نيز به اين عناصر توجه شده است . چنانكه در قرآن خطاب به رسول اكرم ( ص ) آمده است : اگر خشن و بد خلق بودي مردم از اطراف تو پراكنده مي شدند . يكي از ويژگي هاي مهمي كه از ديدگاه نهج البلاغه به آن توجه خاص شده حسن معاشرت كارگزاران با مردم است ؛ كه بايد براساس اصول و مباني و ارزش هاي اخلاق اسلامي باشد . از ديدگاه نهج البلاغه كارگزاران همانند درندگان نيستند كه مردم از آنان وحشت داشته و جرأت صحبت كردن با آنان را نداشته باشند . از اين رو كارگزاران بايد با مردم با بهره گيري از عوامل و عناصر مهم اخلاقي همانند تواضع ، عفو ، محبت نسبت به مردم ؛ معاشرت كارگزاراني همانند محمد بن ابو بكر و مالك اشتر توصيه مي كند كه با مردم براساس مهر ، عاطفه ، عفو و تواضع برخورد كنند چنانكه آن حضرت خطاب به محمد بن ابو بكر فرمود : دو بال خود را در برابرشان فرود آر و با آنان با نرمي رفتار نما و در هنگام مواجهه با آنان با چهره خندان و گشاده روبرو شو . همچنين آن حضرت خطاب به مالك اشتر فرمود : ... دل خويش را با مهر رعيت سرشار ساز و به آنان محبت نموده و لطف نما . براي آنان مثل درنده خونخوار مباش كه لقمه از دهان آنها بگيري ، زيرا مردم دو دسته اند يا برادران ديني تواند و يا در خلقت شبيه خودت كه از آنان لغزش سر مي زند و دستخوش انحراف مي شوند ... بنابراين از عفو و گذشت خويش آنان را بهره مند ساز زيرا تو مافوق آنهايي و امام تو مافوق تو و خداوند مافوق امام تو است ... نكته قابل توجه آن است كه علي ( ع ) به مردم نحوه برخورد با حاكمان را نيز تعليم مي دهد . حضرت يكي از اهداف حكومت خويش را برقراري عدالت كه مصداق بارز آن ، احقاق حق محرومان است ؛ بيان كرده است . با من آنسان كه با جباران و ستمگران سخن مي گويند سخن نگوييد ، القاب پر طنطنه برايم بكار نبريد .

عدالت و ظلم ستيزي

از ديدگاه علي ( ع ) يكي از ويژگي ها و صفات مهم كارگزاران نظام اسلامي ، عدالت ، ظلم ستيزي و مساوات نگري است . عدالت و ظلم ستيزي از مقوله هايي است كه در فرهنگ امام علي ( ع ) از اهميت ويژه اي برخوردار است . اين نگاه امام با ديدگاه قرآن و منظر رهبران الهي ديگر نيز هماهنگ است . چنانكه در قرآن و منظر رهبران الهي ديگر نيز هماهنگ است . چنانكه در قرآن يكي از اهداف بعثت انبياء برقراري عدالت بيان شده است و همه مسلمانان و مومنان به اين عنصر و پديده مهم ارزشي دعوت شده اند : يكي از اهداف و آرمان بلند علي ( ع ) برقراي عدالت و ظلم ستيزي است . از اين رو است كه آن حضرت يكي از اهداف حكومت خويش را برقراري عدالت كه مصداق بارز آن احقاق حق محرومان است ؛ بيان كرده است . همچنين آن حضرت خطاب به فرزندان خود فرمود : دشمن ستمكاران و ياور ستمديدگان باشيد . ... از منظر علي ( ع ) حكومت بايد مبتني بر رفع تبعيض و مساوات نگري باشد . از اين رو كارگزاران او هم بايد عادل باشند و هم عدالت نگر ؛ كه هيچ از مسير عدالت منحرف نشده و در سياستگزاري هاي كشور عدالت را رعايت كنند . چه بسا به خاطر عدم رعايت عدالت حق محرومي ضايع شده و انساني بي گناه به پاي دار برود . به خاطر اهميت و حسن عدالت و قبح ظلم است ، كه از ديدگاه علي ( ع ) رهبر عادل ترين بندگان خدا و حاكمان ظالم ترين انسان ها معرفي شده است . چنانكه آن حضرت درباره كارگزاران برتر فرمود : برترين كارگزاران كساني هستند كه نام و خاطره اش به عدل ياد شود . كارگزاران جوامع اسلامي بايد بدانند كه رسيدگي به وضعيت محرومان و احقاق حق آنها يكي از وظايف مهم آنان است . سياستگزارن بايد سعي كنند كه در جهت رفع تبعيض و بهبود توده مردم كه معمولاَ محرومان و پابرهنگان هستند ، سياست هاي اصولي و منطقي اتخاذ كنند كه آنان ستون فقرات جامعه و پشتوانه محكم حكومت ها هستند . چنانچه از ديدگاه علي ( ع ) نيز مشورت و بهره گيري از تجربيات ديگران از اهميت ويژه اي برخوردار است . علي ( ع ) خطاب به مالك اشتر فرمود : بي شك فقط توده هاي مردمند كه ستون فقرات جامعه ديني و وسيله شكست دشمنان مي باشند . تو با آنها باش و بر آنها تكيه زن و به خواست و نياز آنان توجه كن . تاريخ انقلاب اسلامي ايران نشان داد كه محرومان پا برهنگان جامعه ، انقلاب را حفظ كردند ؛ نه مرفه هايي بي درد . از اين رو از نگاه علي ( ع ) جامعه اي كه در آن حق محرومان ناديده گرفته شود ، قداست ندارد . چنانچه آن حضرت خطاب به مالك اشتر از قول رسول الله ( ص ) فرمود كه رسول خدا چنين فرمود : هرگز امتي كه حق ضعيفان در ميان آنان پايمال مي شود از قداست برخوردار نخواهد شد .

توانايي و سياست

از ديدگاه علي ( ع ) يكي از ويژگي ها و صفات كارگزاران نظام اسلامي توانايي و سياست است . از اين روست كه در نحوه انتخاب كارگزاران از سوي آن حضرت به اين عنصر توجه شده است . انتخاب كارگزاران با تدبير همانند مالك اشتر حاكي از توجه خاص آن حضرت به اين ويژگي است . در جوامع امروزه نيز از كارگزاراني بهره گرفته مي شود ، كه از توانايي و مديريت خوبي برخوردار باشند . طبيعي است كه كارگزاران هر نظامي بايد شايسته و توانا باشند تا بتوانند به وظايف خويش خوب عمل كنند . كارگزاراني كه در انجام وظايف محوله خود ناتوان باشند صلاحيت چنين مسؤوليتي را ندارند . از اين روست كه علي ( ع ) به توانايي و تدبير كارگزاران كه معناي عامي دارد تأكيد نموده چنين فرمود : از مردم شايسته ترين افراد به حكومت تواناترين آنها بر امور حكومتي است . ...
در فرهنگ اسلام به لياقت و اولويت ها درخصوص انتخاب كارگزاران توجه خاصي شده است. بي ترديد يكي از مصاديق بارز لياقت و اولويت ها توانايي و تدبير است كه در كلام علي ( ع) به آن شارت رفت . از اين رو است كه اگر در جامعه اي اسلامي مسؤوليت ها براساس لياقت و اولويت ها واگذار نشود ، خيانت معرفي شده است . چنانكه رسول خدا ( ص) فرمود : هركس از ميان مسلمانان كارگزاراني را برگزيند در حالي كه مي داند كسي ديگر نسبت به او اولويت دارد به قرآن و سنت آگاه تر است خيانت به خدا و رسول او و جميع مسلمانان كرده است .

مشورت

در جوامع بشري مشورت و بهره گيري از تجربيات و افكار ديگران يك اصل پذيرفته شده است . از اين رو است كه رهبران و كارگزاران جوامع ، مشاورين متعدد در زمينه هاي مختلف دارند . در مسايل علمي نيز مشورت كاربرد مهم دارد . چنانچه پزشكان در مسايل پزشكي مشاوره مي كنند . از يدگاه اسلام نيز به مشورت ، تبادل افكار و بهره گيري از تجارب ديگران توجه خاص شده است . رسول اكر ( ص ) مشورت را موجب رشد دانسته و خود آن حضرت در زمينه هاي مختلف با اصحاب خود مشورت مي كرد . چنانكه آن حضرت در جنگ بدر ، احد ، طائف و صلح حديبيه و ... با اصحاب خود مشورت كرد . از ديدگاه علي ( ع ) نيز مشورت و بهره گيري از تجربيات ديگران از اهميت ويژه اي برخوردار است . چنانكه آن حضرت از تجربه به عنوان علم جديد ياد كرده است و از مشورت به عنوان مهم ترين پشتيبان با توجه به اهميت مشورت است كه علي ( ع ) يكي از وظايف مالك اشتر را مشورت بيان كرده است . چنانچه آن حضرت مالك اشتر را به همنشيني و مذاكره با علما و حكيمان اسلامي امر مي كند : با دانشمندان و حكيمان زياد به بحث ، مذاكره بنشين تا مصالح كشور را تثبيت كني و اصول پايداري يك ملت را قوام بخشي ، كارگزاراني كه استبداد رأي دارند و از انذار ديگران خود را بي نياز مي دانند ، در ايفاي مسؤوليت موفق نبوده و در معرض لغزش ها و خطرات جدي قرار مي گيرند . بي ترديد يكي از مسائل مهم مذاكره با فرهيختگان و دانشوران بهره گيري از افكار و تجربيات آنان در زمينه مسائل حكومتي است ؛ كه بهره گيري از افكار صاحبان فكر و انديشه موجب هدايت و رشد و بي نيازي از انذار ديگران موجب هلاكت و خطر جدي خواهد بود . با توجه به بررسي هاي مهمي كه پيرامون ديدگاه علي ( ع ) درخصوص لزوم مشورت كارگزاران ، صورت گرفت ؛ چنين مي توان گفت : يكي از ويژگي هاي مهم مديران حكومتي و كارگزاران مشورت با ديگران است . نكته قابل ذكر آن است كه از يدگاه علي ( ع ) كارگزاران با هر كسي نبايد مشورت كنند ؛ به دليل اينكه مشورت با برخي افراد در مسايل حكومتي نه تنها مفيد نيست ، بلكه زيان آور است . از اين روست كه علي ( ع ) به مالك اشتر دستور مي دهد كه با علما و حكيمان مشورت كرده و از مشورت با برخي از افراد پرهيز كند چنانكه آن حضرت فرمود : با بخيل مشورت نكن زيرا از بخشش و كمك به ديگران باز مي دارند و از فقر مي ترسانند . همچنين با افراد ترسو مشورت نكن زيرا آنها تو را از انجام كارهاي مهم باز مي دارند . و نيز با افراد حريص مشورت نكن كه آنها براي جمع آوري ثروت و يا كسب مقام ستمگري را در نظر تو نيك جلوه مي دهند .

حسن سابقه

يكي از ويژگي ها و شرايط كارگزاران از ديدگاه علي ( ع ) براي اولويت خود براي رهبري امت اسلامي به حسن سابقه خود استدلال مي كرد . در گماردن و عزل مديران حكومتي از سوي علي ( ع ) نيز به اين ويژگي اهميت داده شده است . به دليل اينكه عزل برخي از كارگزاران به خاطر سوء سابقه آنان بوده است كه در حكومت قبل داشته اند .علي ( ع ) معاويه را به خاظر سوء سابقه اش مورد سرزنش قرار داده فرمود : تو لياقت رهبري را نداري با توجه به ويژگي فوق است كه علي ( ع ) مالك اشتر را مخاطب قرار داده فرمود : بدترين وزراي تو كساني هستند كه براي آنها بيابي از كساني كه از نظر فكر و نفوذ كمتر از آنان نيستند ، اما بار گناهان آنها را به دوش نمي كشند هزينه اين افراد بر تو سبكتر و همكاريشان با تو بهتر است.
همچنين آن حضرت در مورد انتخاب وزرا كه اصالت خانوادگي و سابقه درخشان دارند ، خطاب به مالك اشتر فرمود : پس به سراغ كساني برو كه از خانواده هاي اصيل ، نجيب ، با شخصيت ، مومن ، صالح و خوش سابقه اند . بدترين وزراي تو كساني هستند كه براي جنايتكارن پيشين وزارت نموده و يا شريك جنايتشان بوده اند . از سخنان علي ( ع ) چنين استفاده مي شود كه در حكومت اسلامي مسؤوليت ها نبايد به مهره هاي مؤثر در رژيم هاي طاغوتي كه معمولاََ سابقه سوء دارند واگذار شود . به دليل اينكه آنها علاوه بر آنكه صلاحيت چنين مسؤوليتي را ندارند ، از نظر مردم نيز اعتبار ندارند و سبب وهن حكومت اسلامي مي شود . ديدگاه علي ( ع ) درخصوص حسن سابقه كارگزاران يك اصل مهم و مقبول جوامع است به دليل اينكه در جوامع يكي از معيار و پارامترهاي گزينش كارگزاران حسن سابقه است . اگرچه امكان دارد كه برخي افراد بد سابقه به حسب تحولات جوامع عوض شود ولي چنين افرادي كم هستند .

امانت داري

حكومت از ديدگاه علي ( ع ) امانت الهي است كه فلسفه وجودي آن براي اجراي قوانين الهي ، برقراري عدالت ، احقاق حق محرمان ، و ... است چنانكه آن حضرت فرمود : خدايا تو مي داني آنچه از ما در گرفتن زمام حكومت به دست واقع شد به خاطر رغبت در امر حكومت و سلطنت نبود ، و نه براي به دست آوردن متاع دنيا ، هدف اين بود كه دينت را زنده كنيم و بلاد تو را اصلاح نماييم تا بندگان مظلوم تو احساس امنيت كنند و حدود و قوانين تو را برپا سازيم . براين اساس كارگزاران حكومت اسلامي امانت دار اين امانت الهي هستند ؛ كه بايد امين باشند . از اين رو مي توان گفت : يكي از شرايط و صفات مهم كارگزاران از ديدگاه علي ( ع ) امانت داري است . چنانچه علي ( ع ) خطاب به حاكم بحرين كه از حكومت به عنوان امانت الهي بهره گرفته بود فرمود : پس همانا به خوبي از عهده حكومت برآمده اي و امانت خود را ادا كرده اي . همچنين آن حضرت در نامه اي به يكي از كارگزارانش درباره اختلاس او كه خيانت به امانت است فرمود : اگر تو انجام دادي ( و خيانت كردي ) پس همانا پرووردگارت را ناراحت كرده خلاف فرمان امام خود عمل نمودي و به امانت خويش خيانت كردي . همان طوري كه از سخنان علي ( ع ) استفاده شد كارگزاران امانت دارند ؛ كه بايد امانت الهي را حفظ كرده و امين باشند . يكي از مصاديق مهم امانت داري آن است كه كارگزاران اسلامي از حكومت به عنوان وسيله و ابزاري براي اجرا و احياي قوانين الهي استفاده كنند .
كارگزاران جهان اسلام بدانند كه توسعه اقتصادي ، سياسي يكي از شاخصه هاي توسعه جامعه اسلامي است ؛ ولكن شاخصه مهم بنيادي توسعه همانا توسعه فرهنگي است . ائمه حكومت را براي احيا و اجراي قوانين الهي مي خواستند . بي ترديد در پرتو اجراي قوانين الهي است كه محرومان به حق خود رسيده و شجره خبيثه ظلم از جامعه ريشه كن شده و درخت عدالت به بار مي نشيند و در سايه اجراي قوانين الهي است كه جوامع اسلامي به سوي قانونگرايي و قانونمندي هدايت شده ضوابط جايگزين ضوابط خواهد شد . كارگزاران جهان اسلان بدانند كه توسعه اقتصادي ، سياسي يكي از شاخصه هاي توسعه جامعه اسلامي است ؛ ولكن شاخصه مهم و بنيادي توسعه همانا توسعه فرهنگي است كه در جوامع اسلامي توسعه فرهنگي زيربناي توسعه اقتصادي ، سياسي است . اگر جامعه اسلامي با معارف عميق و بلند اسلامي آشنا نباشد ، چه بسا كه فرهنگ تجمل گرايي ، اسراف و اشرافگري ، در جامعه حاكم شده و معنويت از جامعه رخت بربندد ؛ و مردم و مخصوصاَ نسل جوان قرباني تهاجم فرهنگي شوند . كارگزاران با بهره گيري از ويژگي ها و صفات كارگزاران از ديدگاه علي ( ع ) مورد تجليل قرار گرفت . مي توانند امانت دار امانت الهي باشند به دليل اينكه اين ويژگي ها مربوط به مقطع زماني خاص نيستند ؛ بلكه عناصري هستند كه در تمام زمانها كاربرد دارند . چه بسا كارگزاري كه اين عناصر را ناديده گرفته و از حكومت به عنوان رياست طلبي و ... استفاده كند كه اين گونه بهره گيري از حكومت خيانت به امانت است و موجب پشيماني در قيامت. چنانكه رسول خدا فرمود : حكومت در دست كارگزار امانت است و آن در روز قيامت مايه خواري و پشيماني است مگر اينكه كسي آن را به حق و از راه مشروع تصاحب كند و به وظيفه خويش عمل نمايد .

صداقت

در حوزه تعليمات اسلام صداقت يكي از عناصر مهم ارزشي است . رسول خدا ( ص ) فرمود : براي امتحان مردم نگاه به زيادي نماز و روزه آنها و كثرت حج و نيكي كردن آنها به مردم و سرو صداي آنها در عبادت شبانه نكنيد . ولي نگاه به راستگويي و امانت آنها كنيد . معصومان ديگر ( ع ) نيز به اين عنصر ارزشي اسلامي و انساني توجه خاص داشته اند . با توجه به نقش سازنده صداقت در روابط اجتماعي و سياسي ؛ رعايت آن براي همگان اهميت دارد و لكن رعايت اين پديده ارزشمند براي كارگزاران از اهميت ويژه اي برخوردار است . زيرا كه صادقانه برخورد نمودن كارگزاران با مردم و گفتن حقايق و واقعيات به مردم ؛ نقش بنيادي در جلب رضايت و اعتماد عمومي دارد ؛ اعتماد مردم به دولتمردان بزرگترين سرمايه كارگزاران است . از اين رو در نهج البلاغه به اعتماد مردم و مسؤولان توجه خاص شده است . امام علي ( ع ) با بهره گيري از صداقت حكومت كرد و كارگزاران خويش را نيز به رعايت آن توجيه نمود . صراحت و صداقت حضرت در سياست يكي از مشكلات خلافت آن حضرت بود . استاد شهيد مطهري مي نويسد : مشكل سوم خلافت او علي ( ع ) مسئله صداقت و صراحت حضرت در سياست بود كه كه اين را هم باز عده اي از دوستانش نمي پسنديدند و مي گفتند سياست اين همه صراحت و صداقت برنمي دارد چاشني سياست دغلبازي است . به خاطر عدم بهره گيري علي ( ع) از اهرم در مسائل حكومتي بود كه برخي تصور مي كردند كه معاويه از علي ( ع) سياستمدار تر است . از اين رو حضرت در جواب اين تصور فرمود : قسم به خدا معاويه از من سياستمدار تر نيست ولي او نيرنگ مي زند و مرتكب گناه مي شود . اگر نيرنگ خصلت زشتي نبود من سياستمدار ترين مردم بودن . در فرهنگ ديني و ساختار حكومتي ديني ، بهره گيري از سياست كه مبتني بر خدعه و نيرنگ باشد ، جايز نيست و يكي از امتيازات حكومت علوي بر حكومت هاي اموي و عباسي نيز در همين است كه حكومت علوي بر عنصر صداقت و عدالت استوار است . به توجه به نقش صداقت در شيوه زمامداري است كه علي ( ع ) به مالك اشتر توصيه مي كند كه با مردم صادقانه برخورد نموده و از وعده و شعارهايي كه همراه عمل نيست پرهيز كند . زيرا كه وعده هاي بدون عمل و نشان دادن غيرواقع را به صورت واقع ؛ موجب خشم خدا و مردم مي شود . حضرت خطاب به مالك اشتر فرمود : از منت نهادن بر رعيت به جهت احساني كه نموده اي و يا بيش از حد جلوه دادن آنچه كرده اي بپرهيز و نيز از دادن وعده اي كه خلف مي كني احتراز كن ؛ چه منت نهادن ، احسان را بي ارزش مي كند و زياده نگري روشنايي حق را مي برد و خلف وعده موجب خشم خدا و مردم مي شود . خداي تعالي فرمود : گناه بزرگي است از نظر خداوند كه بگوييد آنچه را عمل نمي كنيد . اعتماد مردم به دولتمردان بزرگترين سرمايه كارگزاران است .